Rola zabawy w procesie wychowania

dzieci w wieku przedszkolnym

Zabawa obok pracy i nauki jest traktowana jako rodzaj działalności ludzkiej. Towarzyszy człowiekowi na przestrzeni całego życia, ale uważa się, że okresem jej szczególnej dominacji jest dzieciństwo, a głównie wiek przedszkolny.

Jeden z najwybitniejszych historyków  Johan Huizinga określił zabawę jako „dobrowolną, swobodną czynność lub zajęcie dokonywane w pewnych ustalonych granicach czasu i przestrzeni według dobrowolnie przyjętych, lecz obowiązujących reguł”.

W. Okoń wyróżnił trzy podstawowe funkcje zabaw: zabawa jako uczenie się, jako praca i zabawowa aktywność społeczna. Pierwsza funkcja polega na wywoływaniu trwałych zmian w zachowaniu się dzieci, w ich postawach, umiejętnościach współdziałania i współpracy. Ważne są również poznawcze efekty zabawy, do których należą wiadomości o ludziach, przyrodzie i kulturze. Nieocenione są tutaj przede wszystkim zabawy konstrukcyjne i granie roli, gdyż zdobywana w ich trakcie wiedza ma charakter czynny. 
„Zabawa służy także rozwijaniu procesów poznawczych dzieci, w tym głównie wyobraźni, pamięci, uwagi, myślenia, spostrzegawczości, ale także sprawności językowych czy zainteresowań. Stwarza też okazję do szeregowania faktów, uczy wyciągania wniosków, co z kolei staje się dla dziecka szkołą życia ułatwiającą podejmowanie różnych form działalności” (T. Lewandowska-Kidoń, 2003, s. 159).

Druga funkcja zabawy nierozerwalnie łączy ją z pracą. Praca ta polega na realizowaniu potrzeby działania praktycznego, które pojawia się już w okresie niemowlęctwa i rozpoczyna się od ruchów mimowolnych i dowolnych. Najpełniejszy wyraz działania praktycznego pojawia się w zabawach konstrukcyjnych. „W zabawach tych dziecko samo odbiera cel działania, ustala określony plan postępowania oraz ocenia jego przebieg i wyniki. Dzięki temu rozwijają się u niego takie cechy jak pracowitość, konsekwencja w dążeniu do celu, pomysłowość, wyobraźnia” (T. Lewandowska-Kidoń, 2003, s. 159).

Społeczny aspekt zabawy jest widoczny w zabawach tematycznych, dzięki którym dziecko poznaje normy postępowania społecznego oraz spostrzega swoje miejsce w społeczeństwie. „Zabawa pomaga dziecku wejść w stosunki z otoczeniem, służy mu jako środek do poznania i zrozumienia świata zewnętrznego do niego samego. Bawiąc się z innymi, dziecko uczy się nawiązywania kontaktów społecznych, rozwiązywania problemów w grupie i przez grupę, współdziałania i współodpowiedzialności” 
(T. Lewandowska-Kidoń, 2003, s. 160).

Zabawy dydaktyczne są chętnie wykorzystywane przez pedagogów w procesie nauczania i wychowania, gdyż są uznawane za „...efektywną formę zbiorowej stymulacji rozwojowej stwarzającej szczególnie korzystne warunki do bogacenia słownika dziecięcego i usprawniania mowy. Służą do doskonalenia różnych sprawności umysłowych: spostrzegawczości, uwagi, pamięci, do porównywania, klasyfikowania i uogólniania. Stwarzają okazję do logicznego myślenia” (Z. Bogdanowicz 1997, s. 4).

Ponadto zabawy dydaktyczne:

„– wdrażają do samodzielnego podejmowania zadań oraz współdecydowania w sprawach dotyczących procesu nauczania;

– pobudzają do aktywnego uczestnictwa na zajęciach, w przeciwieństwie do tradycyjnego nauczania, które zakłada pasywność i odtwórczość;

– pozwalają na przeżycie sukcesu w różnych dziedzinach, nie tylko intelektualnej, jak to ma miejsce w tradycyjnym nauczaniu;

– dzieciom nieśmiałym pozwalają na uwierzenie we własne siły i możliwości;
– umożliwiają uświadomienie własnych i cudzych potrzeb, a także wyzwalają chęć pomagania innym;

– ułatwiają i pogłębiają kontakty interpersonalne (zarówno werbalne, jak i niewerbalne), kształtują umiejętność współżycia w grupie koleżeńskiej;

– wzbudzają klimat zaufania i bezpieczeństwa, jaki jest dzięki nim wytwarzany w czasie zajęć edukacyjnych, co przyczynia się między innymi do większej samoakceptacji współuczestników zajęć” ( T. Lewandowska-Kidoń, 2003, s. 161).

Zabawa powinna realizować pewne wymogi i kierować się określonymi zasadami, aby mogła spełniać wiązane z nią oczekiwania. „W pedagogice zabawy do zasad tych zalicza się:
1. Dobrowolność uczestnictwa – każdy członek zespołu decyduje, czy chce wziąć udział w zabawie czy nie.

2. Uwzględnienie wszystkich poziomów (płaszczyzn) komunikacji w grupie, tj. poziomu rzeczowego, na którym dokonuje się werbalna wymiana informacji, używanego w codziennej komunikacji oraz poziomu emocjonalnego – mówiącego o naszych odczuciach, obawach, potrzebach, związanego z komunikacją niewerbalną i sferą naszych emocji stale niedocenioną w rzeczywistości szkolnej.

3. Uznanie przeżyć za wartość, inaczej mówiąc: doznanie pozytywnego uczucia, radości w pracy z grupa ma większą wartość niż osiągnięcie wyniku.

4. Unikanie bezsensownej konkurencji i podziału na zwycięzców i przegranych.

5. Wprowadzenie różnorodnych środków wyrazu celem wzmocnienia twórczości, jak taniec, gest, malowanie, muzykowanie, pantomima – odgrywanie ról daje uczniom możliwość znalezienia właściwego dla siebie środka wyrazu.

Realizacja tych zasad przyczynia się do wzmocnienia i pogłębienia wzajemnych relacji w grupie. W praktyce oznacza to pogłębienie trzech ważnych procesów: interakcji, kontaktu i świadomości” (M. Marcinkowska, 1998, s.71).

Prowadzący zabawę powinien jasno i zwięźle poinformować dzieci o celu jej zastosowania, sprawdzić czy zasady i reguły nią rządzące są dla nich zrozumiałe oraz bezwzględnie ich przestrzegać. Ważna jest twórczość, umiejętność elastycznego myślenia i zachowania oraz akceptowanie pomysłów dzieci. 

Podsumowanie tego, co działo się na zajęciach w trakcie zabaw skłania dzieci do refleksji, zachęca do podzielenia się swoimi doświadczeniami i odczuciami oraz uświadamia możliwość zastosowania poznanej wiedzy i umiejętności w życiu codziennym.

Bibliografia:
1.   Bogdanowicz Z., Zabawy dydaktyczne dla przedszkoli, WSiP, Warszawa 1997.

2. Lewandowska – Kidoń T., Zabawa w pracy opiekuńczo-wychowawczej 
/w/B. Wojciechowska – Charlak /red/ Praca opiekuńczo- wychowawcza, Wszechnica Świętokrzyska. Kielce 2003.

3. Marcinkowska M., Zabawa w procesie wychowania /w/ M. Łobocki /red/ Praca wychowawcza z dziećmi i młodzieżą, UMCS, Lublin 1998